Ⓗ NGUYEN NAM SON (1890–1973)

Le Café Lâm, un havre d’art et d’âme :
À Hanoï, le nom de M. Nguyễn Văn Lâm résonne avec respect parmi les amateurs d’art. Bien qu’étranger aux cercles artistiques professionnels, cet homme au cœur généreux vouait une passion sincère à la peinture. Son Café Lâm, niché au cœur de la capitale, était bien plus qu’un simple lieu de rencontre : c’était un sanctuaire où se réunissaient des artistes légendaires tels que Nguyễn Tuân, Văn Cao, Bùi Xuân Phái, Hoàng Lập Ngôn, Dương Bích Liên, Nguyễn Tư Nghiêm ou encore Nguyễn Sáng.
Dans les années 1960 et 1970, période marquée par les défis à Hanoï, le Café Lâm offrait un refuge où l’ambiance artistique prévalait sur les privations. Les peintres, souvent en quête d’inspiration ou d’évasion, y trouvaient un propriétaire bienveillant. M. Lâm, avec une générosité rare, autorisait les comptes à crédit et prêtait même de l’argent pour l’achat de matériel. En échange, lorsque les dettes s’accumulaient, les artistes réglaient en œuvres : croquis, gouaches, dessins au fusain ou, parfois, peintures à l’huile. Ainsi, au fil des ans, les murs du café se parèrent d’un trésor inestimable, reflet de la créativité d’une génération.
M. Lâm, collectionneur passionné, amassa plus de 700 œuvres au cours de sa vie. Sa collection, prêtée à maintes reprises pour des expositions en Asie et en Europe, témoigne de son amour indéfectible pour l’art et de son rôle de mécène discret.

Nam Sơn et la maîtrise de la sanguine :
Nam Sơn, dont la virtuosité dans l’usage de la sanguine est inégalée, transcende ce médium avec une puissance et une finesse remarquable. Peu de peintres vietnamiens ont su dompter cette technique avec une telle intensité. Dans "Jeune Hanoïenne aux cheveux frisés", il déploie son talent pour capturer l’essence d’une femme à la croisée des traditions et de la modernité.
Le portrait dépeint une jeune femme assise de profil, le regard perdu dans une rêverie mélancolique. Son visage ovale, encadré de cheveux frisés, révèle des traits d’une grâce orientale : sourcils arqués comme des lames de bétel, nez droit, lèvres esquissant un sourire énigmatique. Une boucle d’oreille en perle, discrète mais élégante, ajoute une touche de raffinement. Vêtue d’un áo dài traditionnel, dont les plis fluides épousent les courbes de son corps, elle incarne une féminité à la fois intemporelle et audacieuse.
Les sourcils, soigneusement taillés, trahissent son appartenance à l’élite urbaine. Dans la poésie vietnamienne, ces arcs délicats évoquent une beauté tranchante, capable de captiver et de troubler. Comme le dit un vers traditionnel : "Ne lave pas tes sourcils, de peur de faire mourir les poissons de mon étang". Cette métaphore, empreinte d’hyperbole, célèbre le pouvoir magnétique du regard féminin.

Une modernité audacieuse :
Les cheveux frisés de la jeune femme, véritable symbole d’émancipation, reflètent l’influence occidentale qui marque le Vietnam des années 1930. À cette époque, les femmes hanoïennes, inspirées par les nouvelles modes, adoptent des coiffures bouclées, rompant avec les codes traditionnels. Cette révolution capillaire, loin d’être anodine, traduit une volonté d’affirmer une identité moderne.
Une anecdote savoureuse illustre ce tournant culturel. En 1931, l’École des Beaux-Arts de l’Indochine invite ses artistes à représenter des "filles modernes" aux cheveux ondulés pour une exposition. Nguyễn Phan Chánh, perplexe face à cette notion de "cheveux permanents", écrit à Nam Sơn pour en comprendre la signification. Dans une lettre datée du 1er novembre 1931, il demande : "Je vous prie de m’expliquer ces phrases : 'Des modèles de coiffures féminines annamites comportant des éléments nouveaux et notamment l'ondulation des cheveux. Les coiffures doivent s'harmoniser avec les traits du visage (...) appropriées à chaque genre de physionomie'." Cette correspondance, précieuse, témoigne des échanges féconds entre artistes et de l’effervescence créative de l’époque.

L’héritage de Nam Sơn et de l’EBAI :
Nam Sơn, co-fondateur de l’École des Beaux-Arts de l’Indochine (EBAI) aux côtés de Victor Tardieu, a joué un rôle déterminant dans la renaissance de l’art vietnamien. Comme le souligne les Écoles d’Arts de l’Indochine (1937), il a contribué à forger une identité artistique ancrée dans la tradition tout en s’ouvrant à la modernité. Ses œuvres, rares et prisées, sont aujourd’hui des joyaux convoités par les collectionneurs.
En 2025, nous célébrons le centenaire de la création de l’EBAI, fondée en 1925. Cet anniversaire rend hommage à l’héritage de Nam Sơn et de ses contemporains, dont les créations continuent d’inspirer et de captiver. "Jeune Hanoïenne aux cheveux frisés", avec sa grâce intemporelle, demeure un symbole éclatant de cette époque d’effervescence artistique et culturelle.

Article rédigé par le chercheur en art Ngô Kim Khôi – petit-fils du peintre Nguyễn Nam Sơn.


Nguyễn Nam Sơn (1890–1973)
Thiếu nữ Hà thành tóc phi-dê
Phấn đỏ và than vẽ trên giấy
Ký tên và ghi năm ở góc dưới bên phải
64 x 50 cm

Thiếu nữ Hà thành tóc phi-dê, một khúc ca về nét thanh lịch vĩnh cửu:
Thiếu nữ Hà thành tóc phi-dê, sáng tác của họa sĩ Nam Sơn, đồng sáng lập Trường Mỹ thuật Đông Dương, là một bức chân dung mang vẻ đẹp hiếm có. Từng thuộc bộ sưu tập của ông Nguyễn Văn Lâm, (Quán cà phê Lâm ở Hà Nội), tác phẩm này là hiện thân của sự thanh lịch và tinh thần hiện đại trong một giai đoạn chuyển mình đầy ý nghĩa.

Quán cà phê Lâm, nơi trú ẩn của nghệ thuật và tâm hồn:
Tại Hà Nội, cái tên Nguyễn Văn Lâm luôn được giới yêu nghệ thuật nhắc đến với sự trân trọng. Dù không thuộc giới nghệ sĩ chuyên nghiệp, người đàn ông với trái tim rộng lượng này dành tình yêu mãnh liệt cho hội họa. Quán cà phê Lâm, nằm nép mình giữa lòng thủ đô, không chỉ là một điểm hẹn thông thường : đó là một chốn linh thiêng, nơi hội tụ những nghệ sĩ huyền thoại như Nguyễn Tuân, Văn Cao, Bùi Xuân Phái, Hoàng Lập Ngôn, Dương Bích Liên, Nguyễn Tư Nghiêm, hay Nguyễn Sáng.
Trong những năm 60 và 70, khi Hà Nội đối mặt với muôn vàn khó khăn, Quán cà phê Lâm trở thành nơi trú ẩn, nơi không khí nghệ thuật vượt lên trên những thiếu thốn. Các họa sĩ, thường tìm đến đây để khơi nguồn cảm hứng hoặc trốn khỏi thực tại, luôn được chào đón bởi một ông chủ đầy lòng nhân ái. Với sự hào phóng hiếm có, ông Lâm cho phép khách ghi nợ và thậm chí còn cho vay tiền để mua vật liệu vẽ. Khi nợ chất chồng, các nghệ sĩ trả bằng chính những tác phẩm của mình : bản phác thảo, tranh màu nước, bản vẽ chì than, hay đôi khi là tranh sơn dầu. Qua năm tháng, những bức tường của quán dần được phủ kín bởi kho tàng vô giá, phản ánh sự sáng tạo rực rỡ của một thế hệ.
Ông Lâm, một nhà sưu tập đầy đam mê, đã tích lũy hơn 700 tác phẩm trong suốt cuộc đời. Bộ sưu tập của ông, từng được mang đi triển lãm ở nhiều nước châu Á và châu Âu, là minh chứng cho tình yêu bất tận dành cho nghệ thuật và vai trò như một người bảo trợ thầm lặng.

Nam Sơn và sự điêu luyện trong chất liệu phấn đỏ:
Nam Sơn, với tài năng đáng kể trong việc sử dụng phấn đỏ, đã nâng tầm chất liệu này bằng sức mạnh và sự tinh tế hiếm thấy. Rất ít họa sĩ Việt Nam có thể thuần thục kỹ thuật này với độ mãnh liệt như ông. Trong Thiếu nữ Hà thành tóc phi-dê, Nam Sơn phô diễn tài năng, ghi lại thần thái của một người phụ nữ đứng giữa lằn ranh của truyền thống và hiện đại.
Bức chân dung khắc họa một thiếu nữ ngồi nghiêng, ánh mắt đượm vẻ mơ màng, lạc vào một cõi xa xăm. Gương mặt trái xoan, được bao bọc bởi mái tóc xoăn, toát lên nét duyên dáng Á Đông : đôi lông mày cong sắc như dao cau, sống mũi thanh tú, đôi môi thoáng nụ cười bí ẩn. Chiếc bông tai ngọc trai nhỏ nhắn nhưng tao nhã tô điểm thêm vẻ tinh tế. Khoác trên mình tà áo dài truyền thống, với những nếp vải mềm mại ôm sát đường nét cơ thể, cô gái này hiện thân cho vẻ nữ tính vừa vĩnh cửu vừa mềm mại.
Đôi lông mày được chăm chút kỹ lưỡng hé lộ xuất thân từ tầng lớp thành thị. Trong thơ ca Việt Nam, những đường cong mảnh mai ấy gợi lên một vẻ đẹp sắc sảo, có sức mê hoặc và làm xao động lòng người. Như một câu ca dao từng viết: “Có rửa thì rửa chân tay / Chớ rửa lông mày chết cá ao anh.” Lời ẩn dụ đầy phóng đại này ca ngợi sức hút mãnh liệt của ánh nhìn nữ giới.

Tinh thần hiện đại táo bạo:
Mái tóc xoăn của thiếu nữ, biểu tượng của sự giải phóng, phản ánh ảnh hưởng phương Tây tại Việt Nam những năm 1930. Thời kỳ ấy, phụ nữ Hà Nội, được truyền cảm hứng từ những xu hướng mới, bắt đầu chọn kiểu tóc uốn lượn, phá vỡ những quy chuẩn truyền thống. Cuộc cách mạng về tóc này, tuy nhỏ bé, lại hàm chứa khát vọng khẳng định bản sắc hiện đại.
Một câu chuyện thú vị minh họa cho bước ngoặt văn hóa này. Năm 1931, Trường Mỹ thuật Đông Dương kêu gọi các nghệ sĩ sáng tác về những “cô gái hiện đại” với mái tóc uốn lượn cho một cuộc triển lãm. Họa sĩ Nguyễn Phan Chánh, bối rối trước khái niệm “tóc uốn quăn”, đã viết thư hỏi Nam Sơn để được giải thích. Trong lá thư đề ngày 1 tháng 11 năm 1931, ông viết: “Xin ông vui lòng giải thích những câu này : 'Mẫu về kiểu tóc phụ nữ An Nam có những yếu tố mới, nhất là tóc uốn vợn sóng. Các kiểu tóc phải hài hòa với đặc điểm trên gương mặt, phù hợp với từng diện mạo'.” Lá thư quý giá này là minh chứng cho những trao đổi sôi nổi giữa các nghệ sĩ và không khí sáng tạo tràn đầy của thời đại.

Di sản của Nam Sơn và Trường Mỹ thuật Đông Dương:
Nam Sơn, đồng sáng lập Trường Mỹ thuật Đông Dương (EBAI) cùng Victor Tardieu, đã đóng vai trò quan trọng trong sự phục hưng nghệ thuật Việt Nam. Như nhấn mạnh trong sách Các trường nghệ thuật Đông Dương (1937), ông đã góp phần định hình một bản sắc nghệ thuật vừa đậm chất truyền thống vừa cởi mở với hiện đại. Những tác phẩm của ông, hiếm có và quý giá, nay là những viên ngọc được các nhà sưu tập săn lùng.
Năm 2025, chúng ta kỷ niệm 100 năm thành lập EBAI. Sự kiện này là dịp để vinh danh di sản của Nam Sơn và các đồng nghiệp, những người đã để lại dấu ấn không phai trong nghệ thuật. Thiếu nữ Hà thành tóc phi-dê, với vẻ thanh lịch vượt thời gian, vẫn là biểu tượng rực rỡ của một thời kỳ nghệ thuật và văn hóa đầy sôi động.